Πώς η σφαγή της Σρεμπρένιτσα βύθισε σε πολιτική άβυσσο τη Βοσνία

Της Ιωάννας Βαρδαλαχάκη
 [email protected]

Το βράδυ της 25ης Αυγούστου 1992 βγήκαν οι «μαύρες πεταλούδες» στο Σαράγεβο όταν καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς, κατά τη διάρκεια του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας, η Εθνική Βιβλιοθήκη της πόλης.

Για εβδομάδες μετά τον βομβαρδισμό, στον οποίο καταστράφηκαν 600.000 βιβλία, οι σελίδες που είχαν μαυρίσει από τη φωτιά αιωρούνταν στον αέρα δημιουργώντας αυτό το εφέ που οι κάτοικοι του Σαράγεβο αποκάλεσαν «μαύρες πεταλούδες».

Το κτίριο της Βιβλιοθήκης χρονολογείται από το 1896 και θεωρείται ένα ενδεικτικό μωσαϊκό των βοσνιακών πολιτισμών: Τουρκικών, Σεφαραδιτών Εβραίων, Ορθοδόξων και Βιεννέζων. Κατά τη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων συνηθίζεται η καταστροφή των συλλογών που φιλοξενούνται στις βιβλιοθήκες- για την Εθνική Βιβλιοθήκη του Σαράγεβου επρόκειτο για έργα μεσαιωνικής λογοτεχνίας γραμμένα στα αραβικά, περσικά και τουρκικά, καθώς και πολύτιμα έγγραφα γραμμένα σε τέσσερα αλφάβητα: Λατινικά, Αραβικά, Κυριλλικά και Παλαιά Βοσνιακά. Είναι μια προσπάθεια να σβηστεί η συλλογική μνήμη.

Η αντίστροφη προσπάθεια, μια κίνηση δηλαδή να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, έχει βυθίσει τους τελευταίους μήνες τη χώρα στη χειρότερη πολιτική κρίση από το τέλος του αιματηρού γιουγκοσλαβικού εμφυλίου πολέμου το 1995, ο οποίος έφερε αντιμέτωπους τους Βόσνιους με τους Σέρβους και τους Κροάτες και άφησε πίσω του περισσότερους από 100.000 νεκρούς.

Πώς ξεκίνησε: «Έπρεπε να κάνω κάτι»

Η κρίση ξεκίνησε τον Ιούλιο, αν και το πολιτικό χάος που συμβαίνει στη χώρα είναι το αποτέλεσμα πολλών νέων και παλαιότερων προβλημάτων σε συνδυασμό με την πολιτική πρόκληση για τις αλλαγές στον εκλογικό νόμο και το μποϊκοτάζ των κεντρικών θεσμών από τους Σερβοβόσνιους.

Το μποϊκοτάζ ξεκίνησε τον Ιούλιο, όταν ο τότε  Ύπατος Εκπρόσωπος της Διεθνούς Κοινότητας στη Βοσνία, Βαλεντίν Ίντσκο, ο οποίος επιβλέπει την ειρηνευτική συμφωνία του Ντέιτον του 1995,  επέβαλε την άρνηση της γενοκτονίας, εισάγοντας αλλαγές στον ποινικό κώδικα της χώρας με  ποινές φυλάκισης έως πέντε ετών για άρνηση γενοκτονίας και εγκωμιασμό εγκληματιών πολέμου.

Ο ίδιος λίγες ώρες προτού εκδώσει το διάταγμα επισκέφθηκε τον ομαδικό τάφο στη Σρεμπρένιτσα και, όπως είπε, «έψαξε την ψυχή του». «Έπρεπε να κάνω κάτι – ακολούθησα τη συνείδησή μου. Εάν βρίσκεστε σε μια χώρα όπου οι εγκληματίες πολέμου δοξάζονται, αυτό δεν μπορεί να είναι καλό σημάδι για το μέλλον», έχει επίσης δηλώσει.

Η σφαγή της Σρεμπρένιτσα αποτέλεσε τη χειρότερη φάση του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας, με τις δυνάμεις του Σερβοβόσνιου διοικητή Ράτκο Μλάντιτς (ο οποίος έχει καταδικαστεί για εγκλήματα πολέμου) να σκοτώνουν περίπου 8.000 αιχμάλωτους άνδρες και αγόρια Βόσνιων Μουσουλμάνων.

Η απαγόρευση της άρνησης της γενοκτονίας διχάζει τη χώρα

Το θέμα, ωστόσο, διχάζει τη χώρα, καθώς πολλοί εξακολουθούν να αρνούνται ότι οι θηριωδίες ήταν γενοκτονία παρά τις αποφάσεις των διεθνών δικαστηρίων για το θέμα.

Η ποινικοποίηση της άρνησης της γενοκτονίας έδωσε το έναυσμα στον πολιτικό ηγέτη των Σερβοβόσνιων και προεδρεύοντα του Συλλογικού Προεδρείου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, Μίλοραντ Ντόντικ και την κυρίαρχη δομή στη Δημοκρατία Σέρπσκα να εξαπολύσουν ένα είδος επίθεσης που βύθισε τη χώρα σε μια εξουθενωτική διαμάχη αποσταθεροποιώντας την εύθραυστη ισορροπία στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, όπου η ΕΕ ανταγωνίζεται με τη Ρωσία, την Κίνα και την Τουρκία για επιρροή.

Η συμφωνία του Ντέιτον και η διακυβέρνηση της χώρας

Υπενθυμίζεται ότι το περίπλοκο πολιτικό σύστημα της Βοσνίας βασίζεται στη Συμφωνία του Ντέιτον η οποία διασπά τη χώρα σε δύο οντότητες, ώστε να κρατηθούν χωριστά οι αντιμαχόμενες εθνότητες: από τη μία έχουμε τη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα (Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας), όπου είναι οι Σέρβοι αποτελούν την πλειοψηφία, και από την άλλη, την Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αποτελούμενη κυρίως από Βόσνιους και Κροάτες. Αυτές οι οντότητες αποτελούν ένα ενδιάμεσο επίπεδο διοίκησης μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

H κάθε οντότητα διαθέτει δικό της πρόεδρο και νομοθετικό σώμα, και πέραν της εθνικής κυβέρνησης, είναι αυτόνομη με δικό της Κοινοβούλιο και σύνορα- η Σρεμπρένιτσα, για παράδειγμα, γεωγραφικά ανήκει στην επικράτεια της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα.

Τα κεντρικά θεσμικά όργανα της χώρας διαθέτουν μια τριμελή προεδρία αποτελούμενη από ένα Βόσνιο, ένα Κροάτη και ένα Σέρβο. Η προεδρία, η οποία είναι ταυτόχρονα και αρχηγός του κράτους, διορίζει τον πρόεδρο του Συμβουλίου -που είναι και πρόεδρος της κυβέρνησης- και ένα πολυεθνικό Συμβούλιο Υπουργών.

Τι διακυβεύεται

Μετά την απόφαση του Ίντσκο τον Ιούλιο, τα σέρβικα μέλη της κυβέρνησης της Βοσνίας μποϊκοτάρουν τη διοίκηση, χαρακτηρίζοντας την απαγόρευση της άρνησης της γενοκτονίας ως όριο στην ελευθερία της έκφρασης, με τον Ντόντικ να επιμένει ότι δεν υπάρχει γενοκτονία.

Ο ίδιος μάλιστα ανακοίνωσε αυτόν τον μήνα ότι η σερβική οντότητα της χώρας, θα αποχωρήσει από τους βασικούς κρατικούς θεσμούς για να επιτύχει πλήρη αυτονομία εντός της χώρας, κατά παράβαση των ειρηνευτικών συμφωνιών του 1995. Όπως ανακοίνωσε, η Ρεπούμπλικα Σέρπσκα αποσύρεται από τρεις βασικούς κρατικούς θεσμούς: τις ένοπλες δυνάμεις, το ανώτατο δικαστικό σώμα και τη φορολογική διοίκηση.

Παράλληλα είπε ότι το δικαστικό σώμα, οι υπηρεσίες ασφαλείας και οι υπηρεσίες πληροφοριών της Βοσνίας θα απαγορευθεί να λειτουργούν στη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, και οι αντίστοιχοι φορείς θα στελεχωθούν από «μόνο σερβικά» μέλη έως τα τέλη Νοεμβρίου.

Προανήγγειλε επίσης ότι θα κηρυχθούν άκυρες στη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα όλες οι αποφάσεις που λαμβάνονται από το Γραφείο του Ύπατου Εκπροσώπου.

Να σημειωθεί ότι τον Ιούλιο η Ρωσία, η οποία συμμετείχε στις ειρηνευτικές συμφωνίες του Ντέιτον, και η Κίνα, της οποίας η επιρροή στα Δυτικά Βαλκάνια έχει αυξηθεί μετά από επενδύσεις δισεκατομμυρίων ευρώ, υποστήριξαν στο Συμβούλιο Ασφαλείας ότι το Γραφείο του Ύπατου Εκπροσώπου στη Βοσνία δεν ήταν πλέον απαραίτητο για τη διατήρηση της ειρήνης στα Βαλκάνια.

Σύμφωνα με το υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας, το Γραφείο Ύπατου Εκπροσώπου είναι ένα «ταπεινωτικό εξωτερικό προτεκτοράτο» που «δημιουργεί προβλήματα και υπονομεύει την ειρήνη και τη σταθερότητα». Σε δηλώσεις της στους Financial Times, η Μαρία Ζαχάροβα έχει χαρακτηρίσει «παράνομο» τον διορισμό Σμιτ, αναφέροντας ότι απαιτούσε έγκριση από όλα τα υπογράφοντα μέλη της συμφωνίας του Ντέιτον. Η Ρωσία έχει κατηγορήσει επίσης τον Ίντσκο ότι «επιτέθηκε [σε ολόκληρο τον] σερβικό λαό» με τη δήλωσή του για την άρνηση της γενοκτονίας.

Ρητορική πολέμου

Ο Ντόντικ, του οποίου το κόμμα του βρίσκεται στην εξουσία στη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, απειλεί με απόσχιση της σερβικής οντότητας από τη Βοσνία τα τελευταία 15 χρόνια, ως εκ τούτου οι τελευταίες του δηλώσεις έχουν τροφοδοτήσει ανησυχίες ότι η πρόσφατη κρίση θα μπορούσε να καταλήξει σε ένοπλη σύγκρουση, ειδικά διότι όταν ρωτήθηκε πρόσφατα με ποιο τρόπο σχεδιάζει να διώξει τα μέλη των κρατικών υπηρεσιών από την επικράτεια της οντότητας, ο Ντόντικ αναφέρθηκε στο 1992 κα «όπως το έκαναν οι Σλοβένοι»,  με τη χρήση βίας δηλαδή κατά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.

Ο ίδιος επιμένει ότι οι αποφάσεις του δεν αποτελούν απόσχιση και «δεν υπάρχει πιθανότητα για πόλεμο».

Παρόλα αυτά, μιλώντας στα μέσα ενημέρωσης στις 14 Οκτωβρίου, είπε ότι επτά χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποστηρίζουν τη διάλυση της Βοσνίας, προσθέτοντας ότι «φίλοι» έχουν υποσχεθεί βοήθεια στην οντότητα σε περίπτωση «δυτικής στρατιωτικής επέμβασης», εξηγώντας πως μιλάει για κινεζική υποστήριξη ενώ παράλληλα αποκάλυψε ότι έχει ζητήσει υποστήριξη από τη Ρωσία σε περίπτωση που η Ευρωπαϊκή Ένωση διακόψει την οικονομική της βοήθεια.

Επιπλέον κατηγόρησε τις ξένες δυνάμεις για τις εντάσεις στη Βοσνία, υποστηρίζοντας ότι θέλουν να δημιουργήσουν «ένα μουσουλμανικό κράτος» και προειδοποίησε ότι οποιαδήποτε κίνηση της ΕΕ να αποκλείσει τη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα από τις πρωτοβουλίες της στη χώρα θα «εδραιώσει την ανεξαρτησία» της οντότητα.

Προς το παρόν, όλοι καταδικάζουν τέτοιες κινήσεις- με την κοινή δήλωση ΗΠΑ-ΕΕ να χαρακτηρίζεται από πολλούς απογοητευτική-, αλλά ο Ντόντικ εξακολουθεί να είναι ενεργός πολιτικός παράγοντας και νόμιμος πολιτικός συνομιλητής με διεθνείς εκπροσώπους.

Ο νέος Ύπατος Εκπρόσωπος της Διεθνούς Κοινότητας και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει

Ο διάδοχος του Ίντσκο, Κρίστιαν Σμιτ, από την άλλη, αντιμετωπίζει σήμερα διπλή πρόκληση, αφενός να προστατεύσει την απαγόρευση της άρνησης της γενοκτονίας, αφετέρου να διασφαλίσει την ενότητα της Βοσνίας με μια κυβέρνηση που λειτουργεί.  Ο 64χρονος Γερμανός πρώην υπουργός έχει επικριθεί ότι μπροστά στην κρίση μιλάει ωραία αλλά δεν ξεκινάει τη δράση.

Ο ίδιος μιλώντας την Παρασκευή στη Βουλή των Αντιπροσώπων της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, από όπου απουσιάζουν βουλευτές από τον Ιούλιο διαμαρτυρόμενοι για την απαγόρευση της άρνησης της γενοκτονίας, έκανε λόγο για μπλόκο ενός Κοινοβουλίου το οποίο είναι «το κατάλληλο μέρος για να μιλήσει κανείς», ενώ αναφέροντας ότι δεν αποτελεί επιλογή το να τεθεί σε κίνδυνο το μέλλον της χώρας, προειδοποίησε ότι θα χρησιμοποιήσει τις εξουσίες του. «Οι εξουσίες είναι στο συρτάρι και δεν αποκλείω το ενδεχόμενο το συρτάρι να ανοίξει», είπε χαρακτηριστικά.

«Κανείς που θέλει να μιλήσει για διάλυση και δεν θα είναι σε θέση να το κάνει, κανείς δεν θα μπορέσει να γυρίσει τον χρόνο πίσω, η διεθνής κοινότητα δεν θα το παρακολουθήσει σιωπηλά», επεσήμανε ο Σμιτ.

 «Για να υπάρξει ουσιαστική συμφιλίωση και οικοδόμηση εμπιστοσύνης στη Βοσνία, οι πολίτες πρέπει να δουν την απονομή της δικαιοσύνης και τους μεμονωμένους δράστες να διώκονται με αναγνώριση όλων των εγκλημάτων που έχουν διαπραχθεί και να αποδίδεται ο δέοντας σεβασμός στα θύματα και τους επιζώντες. Αυτό θα χρησίμευε επίσης ως προειδοποίηση έναντι οποιασδήποτε μελλοντικής εκδήλωσης θηριωδιών και ως εκ τούτου αποτελεί εγγύηση για όλους τους πολίτες της Βοσνίας. Μετά από αυτό, η κοινωνία μπορεί ελεύθερα να προσβλέπει στο ευημερούν μέλλον για όλους όσοι ζουν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη», δήλωσε επίσης ο Σμιτ το Σάββατο, έπειτα από συνάντηση με εκπροσώπους από την οργάνωση «Μητέρες της Σρεμπρένιτσα».